Oprawy pergaminowe książek: historia, techniki, zdobienia

Pergamin to cienko wyprawiona skóra (najczęściej cielęca), którą od wieków obciągano książki. Takie oprawy były popularne w średniowieczu i epoce nowożytnej – zwłaszcza dla ksiąg „do pracy”: urzędowych, handlowych czy studenckich skryptów. W XIX w. niemal zniknęły, by w XX w. wrócić jako eleganckie, bibliofilskie i artystyczne.

Oprawa warszawska XVII w w pełny pergamin

Dlaczego pergamin jest wyjątkowy?

Pergamin silnie reaguje na wilgoć – „pracuje”, rozciąga się i faluje. Dlatego introligatorzy unikali jego mocnego klejenia i woleli rozwiązania „suche”: szycie, przewlekanie sznurków (zwięzów) i wiązania na tasiemki. Charakterystyczny znak rozpoznawczy to widoczne na zewnątrz przewleczenia przy grzbiecie oraz rzemykowe tasiemki do wiązania.

Trzy główne typy

1) Oprawa miękka (bez desek)

Najprostsza: okładki z samego pergaminu (czasem podklejonego papierem). Blok szyty ściegiem łańcuszkowym lub podłużnym; na grzbiecie widać ozdobne oplecenia lub podkładki chroniące pergamin przed przecięciem przez nici. Często spotkasz:

• „kopertę” – okładka z klapą zachodzącą na krawędź,

• „japy” – pergaminowe zagięcia wystające poza brzegi,

• zapięcia na guziki, kołki, klamerki.

2) Oprawa półtwarda

Od XVI w. zaczęto usztywniać okładki kartonem/tekturą, wciąż unikając pełnego sklejenia z pergaminem. Dwa popularne warianty:

• francuski – jedna tekturowa „koszulka” obejmuje obie okładki i grzbiet, z załamaniami w przegubach;

• niderlandzki – bez usztywnienia grzbietu; osobne kartoniki wsunięte w uformowaną pergaminową okładkę.
  W XVII–pocz. XVIII w. modne było barwienie pergaminu oraz złocenia – szczególnie rozwinięte w Niderlandach.

3) Oprawa twarda

Rzadsza, z deskami lub grubą tekturą pod pergaminem. Starsze mają „zwarty” grzbiet i wypukłe garby na zwięzach; późniejsze – grzbiet wolny. Współcześnie częste są oprawy wklejane, ale chętnie zachowuje się tradycyjne przewlekanie zwięzów przez przeguby.

Jak zdobiono pergamin?

W XVIII–XIX w. opracowano pergamin przezroczysty (transparent vellum), co pozwalało malować od spodu lub umieszczać dekorację pod pergaminem. Spotyka się też:

• kaligrafię i malunek atramentem lub farbami olejnymi,

• półrelief (wypukła tekturowa dekoracja obciągnięta pergaminem),

• aplikacje z pergaminu, skóry, papieru japońskiego,

• inkrustacje (np. elementy złotnicze, masa perłowa),

• nacinanie z wcieraniem barwnika,

• tłoczenia i złocenia (płatkowe lub folią).

Pergamin „z recyklingu”: makulatura

Od XVI w. na oprawy chętnie wykorzystywano zużyte rękopisy pergaminowe, zwłaszcza liturgiczne (mszały, graduały). Czasem zdobne inicjały dawały oprawie efektowne „cimelium”; mniej atrakcyjne zapisy zdrapywano, a pergamin barwiono, by ukryć ślady. Po II wojnie światowej zdarzało się też używanie pergaminu ze zniszczonych rodałów – to dziś temat wrażliwy etycznie.

Przykłady opraw pergaminowych (XX w.): Helena Karpińska i Robert Jahoda

Helena Karpińska – barwiony pergamin i bordiury złocone

Luksusowa oprawa sygnowana wiązanym monogramem HK i ekslibrisem. Pergamin barwiony na pudrowy róż; na licu cztery rzędy tłoczonych i złoconych ornamentów roślinnych (gałązki naprzemiennie w lewo/prawo), całość zamknięta złoconą bordiurą. Grzbiet podzielony na cztery nierówne pola – w jednym złocona tytulatura, w pozostałych powtarzalny motyw kwietny. Górne obcięcie kart barwione, ozdobne wyklejki.
Udokumentowanie: Katalog Wrocławski („Oprawy artystyczne Heleny Karpińskiej”, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 1983, poz. 68).
Dlaczego to ważne dla kolekcjonera: barwienie pergaminu, bogate złocenia, czytelna sygnatura/ekslibris i potwierdzona ekspozycja katalogowa.

Robert Jahoda – krakowska szkoła luksusu

Luksusowa oprawa pergaminowa niesygnowana z warsztatu Roberta Jahody. W zwierciadle oprawy tłoczona i złocona tytulatura, ujęta dwiema złoconymi ramami; na grzbiecie złocona tytulatura podkreślona liniami. Przy grzbiecie naklejone kawałki skóry imitujące zwięzy (efekt tradycyjnych garbów). Złocone obcięcia kart; wyklejki z papieru żeberkowego.
Dlaczego to ważne dla kolekcjonera: kunsztowna estetyka (paneled boards, złocenia), świadome imitowanie zwięzów, złocone krawędzie i krakowska proweniencja warsztatowa.

Szybki przewodnik: jak rozpoznać oprawę pergaminową?

• Materiał: gładka, lekko kremowa „skóra”, która faluje przy zmianach wilgotności.

• Grzbiet: często widać przewleczone zwięzy lub ich „garby”.

• Zamknięcie: tasiemki/rzemienie, czasem małe klamerki albo klapy (koperta).

• Dekoracja: od skromnej po złocenia, malunek „spod pergaminu”, aplikacje czy inkrustacje.